آژان خپل | خاطره مجید علمیان
چادر را از سر زن کشید. او هم کلاه آژان را برداشت و گذاشت روی سرش و فرار کرد. آژان هرچه دنبالش دوید، به او نرسید. شکم گنده‌اش نمی‌گذاشت سریع‌تر بدود! هرکس توی خیابان آن‌ها را می‌دید، خنده‌اش می‌گرفت. زن که پیچید داخل بازار و رفت مغازۀ برادرش، آژان هم رسید. بریده‌بریده حرف می‌زد:
-‌ چادرت را می‌دهم؛ فقط فرار نکن و کلاهم را پس بده. بدون کلاه، توبیخ می‌شوم.
زن یکی از طاقه‌های پارچه را باز کرد و انداخت روی سرش و کلاه را در آورد. آژان هم چادرش را پس داد. بعد از آن، هروقت آژان توی خیابان او را با چادر می‌دید، چیزی نمی‌گفت. حسابی ترسیده بود از بار قبلی!

چادرهای سوخته | جواد مقدم
تازه‌عروس بودم. چادرم را به کمرم گره زدم و داخل حیاط لباس می‌شستم. توی حال‌وهوای خودم بودم که فهمیدم یکی از روی دیوار نگاهم می‌کند. خشکم زد. آژان بود. بلند گفت: «چرا چادر سرت کرده‌ای؟! مگر نمی‌دانی ممنوع است؟» حرفش تمام نشده، از روی دیوار پرید داخل حیاط. ترسیدم و فرار کردم داخل خانه. آژان هم دنبالم کرد و نزدیک یکی از اتاق‌ها چادرم را کشید و برد. چند ساعت بعد، دود سیاهی وسط روستا بلند شد: چادرها را آتش زدند.

روسیاهی دنیا | سیمین وهاب‌زادۀ مرتضوی
یک طرف را پیرزن می‌کشید و طرف دیگرش را آژان. آخر هم آژان چادر را گرفت. اما پیرزن ول‌کن نبود! رفت داخل خانه‌ و دوباره برگشت. دو دستش را کشید روی صورت آژان! خندۀ آدم‌های توی کوچه بلند شد. تازه آژان فهمید پیرزن صورتش را سیاه کرده. تا مدت‌ها مردم آژان را مسخره می‌کردند که: «خدا روسیاهی‌ات را برای آن دنیا نگذاشت و همین دنیا تلافی کرد!»

بیماری خیالی | اشرف ارفع
دلم پوسیده بود از بس توی خانه مانده بودم. بچه‌ام را بغل زدم و از خانه بیرون زدم. زیاد دور نشده بودم که آژان‌ها جلویم را گرفتند و چادرم را برداشتند. هرچه ‌التماس کردم، انگار نمی‌شنیدند. یکی‌شان دست برد روسری‌ام را بردارد که گفتم: «بچه من فلج است و کرم دارد! به خدا اگر نزدیک‌تر بیایید، به شما هم سرایت می‌کند!» یکی‌یکی رفتند عقب. ترسیدند.

آیۀ بی حجابی! | ملکه اسماعیل‌زاده
از طرف حکومت آمده بودند که: «هرکس یک آیه یا حدیث پیدا کند که حجاب لازم نیست، جایزه می‌گیرد.» یک نفر پیدا شده بود و گفته بود: «همین آیه‌ای که به زنان پیغمبر می‌گوید حجاب واجب است؛ یعنی چادر فقط مخصوص زنان پیامبر است، نه بقیه.» یک سخنرانی غرّاء هم جلوی توپ‌خانۀ دربار راه انداخته بود و از حرفش دفاع کرده بود! جایزه‌اش زود رسید: یک کیسۀ اسکناس و ماشین و راننده.
چند وقت بعد خبر رسید توی جاده تصادف کرده و با راننده‌اش آتش گرفته است.

آژان خوب | عبدالکریم کریمیان انصاف
می‌رفتند سمت خانه. دوروبَرشان را با هول‌وولا نگاه می‌کردند. زیاد شنیده بودند که برای آژان‌ها، پیر و جوان فرقی ندارد و هرکسی را که چادر سرش باشد، می‌گیرند و چادرش را پاره می‌کنند. به همین‌ها فکرها می‌کردند که یک آژان جلوی پایشان سبز شد. دلشان هُرّی ریخت پایین. نمی‌دانستند چه‌کار کنند. خشکشان زده بود. اما آژان پشتش را به آن‌ها کرد! با چوب‌دستی‌اش کوچه‌ای را نشان داد؛ یعنی از اینجا فرار کنید! معطل نکردند. پا گذاشتند به فرار و پشت‌سرشان را هم نگاه نکردند. همان طور که می‌دویدند، زیر لب آژان را دعا می‌کردند.

نهایت بی شرمی | سیمین وهاب‌زادۀ مرتضوی
پیرمرد قبا پوشیده بود و شالی هم به سرش بسته بود. آژان جلویش را گرفت که: «باید برویم نظمیه.» از پیرمرد انکار و از آژان اصرار. آخر پیرمرد را کشان‌کشان تا در نظمیه برد.
-‌ قربان! این پدرم است. آورده‌ام تا جریمه‌اش کنید.
مافوقش مانده بود چه بگوید. خیره‌خیره توی چشم‌های آژان نگاه می‌کرد. یک‌باره فریاد کشید: «بی‌حیایی هم حدی دارد! کی با پدرش این‌طور برخورد می‌کند؟! تو خجالت نکشیدی از پدرت… .»
برای بعضی‌ آژان‌ها خوش‌خدمتی حدّی نداشت.

داغ‌تر از آش | ملکه اسماعیل‌زاده
همان طور که می‌دوید، پشت‌سرش را هم نگاه می‌کرد. چیزی نمانده بود آژان بگیردش که خودش را انداخت داخل حیاط. نفسش بند آماده بود؛ اما خیالش راحت بود که دیگر دست آژان به او نمی‌رسد. اما آژان ول‌کن نبود: کنار دیوار را گرفت تا بپرد داخل خانۀ زن! زن خیلی ترسید. چادرش را در آورد و پرت کرد آن‌طرف دیوار تا آژان دست از سرش بردارد. مانده بود حالا که رضاخان رفته، او چرا ول‌کن ماجرا نیست! توی این چند سال، حسابی زن‌های محل را کلافه کرده بود. خیلی خشن بود. هرچه به دهانش می‌آمد، می‌گفت. آخر هم با دوچرخه خورد به کوبۀ در و مرد.

داش‌مشتی | سیدحسین جلالیان
کلاه‌شاپو سرش می‌کرد و با رفقا توی کوچه و خیابان قدم می‌زد. داشِ محله بود و برای خودش بروبیایی داشت. اگر می‌دید آژانی جلوی زنی را گرفته که حجابش را بردارد، دعوا راه می‌انداخت تا آن زن فرار کند. مردم برای همین کار، دعایش می‌کردند. حکومت هم دل خوشی ازش نداشت. بالاخره سرش را زیر آب کرد.

تاوان حجاب| بی‌بی‌صدیقه رحیمی ازغدی
چند نفر بودند. اسب‌هایشان را توی حیاط خانۀ خان بستند و رفتند داخل روستا. چند ساعت بعد با یک بغل چادر برگشتند. همه را توی حیاط خانۀ خان روی هم ریختند و بعد از پذیرایی خان، از آنجا رفتند.
مردم که از رفتنشان مطمئن شدند، یکی‌یکی‌ آمدند خانۀ خان. هر‌کس پولی به خان می‌داد و چادرش را از بین چادرها پیدا می‌کرد.

امیدِ محل| عبدالکریم کریمیان انصاف
زن‌های محل از دست امیرآژان جان‌به‌لب شده بودند. نمی‌دانستند فحش‌های ناموسی‌اش را تحمل کنند یا اذیت‌وآزارش در چادر برداشتن را. حتی همسایه‌های خودش هم جرئت نمی‌کردند با چادر بیرون بیایند. فقط یک نفر حریفش بود: کربلایی‌خاور، زنِ دوست‌داشتنی محل. هرکس که می‌دیدش، دستش را روی سینه می‌گذاشت و سلامش می‌کرد. او هم با مهربانی جواب همه را می‌داد.
خانۀ کربلایی‌خاور روبه‌روی خانۀ امیرآژان بود. امیرآژان هروقت که می‌خواست از خانه بیاید بیرون، اول از لای در نگاه می‌کرد تا یک‌وقتی ننه‌خاور جلوی خانه یا توی کوچه نباشد. مطمئن که می‌شد، می‌آمد بیرون. همان چند باری که به تور ننه‌خاور خورده بود، برای همۀ عمرش بس بود. فحش‌های آبدار ننه‌خاور، امیرآژان را زود فراری می‌داد. آخر هم خانه‌اش را فروخت و از محلۀ ننه‌خاور رفت.

پول چند خروس!| ربابه شوشتری
زن رفت دنبال مرغ و خروسش که توی کوچه رفته بودند. چند دقیقه‌ای دنبالشان کرد. مرغ و خروس‌ را گرفت؛ اما خودش گیر آژان‌ها افتاد. دو تومان جریمه داد، پول چند مرغ و خروس!

شبح آژان| حسین نعمتی
از دور به آژان می‌خورد. نمی‌شد ریسک کرد. سریع شال و قبایش را در آورد و نشست رویش! حدسش درست بود. آژان بود. آژان که دور شد، بلند شد و دوباره شال و قبایش را پوشید.

تصدیق بی‌تصدیق| ‌غلام‌رضا رجبی
قبول شده بودم توی امتحانات. با پدرم رفتم مدرسه تا تصدیقم را بگیرم. مدیر گفت: «ما به دختر شما تصدیق نمی‌دهیم.»
پدرم پرسید: «چرا؟»
مدیر گفت: «این لچک را از سرش باز کن، موهایش را قشنگ شانه کن و ببرش تا عکس بگیرد. عکس را که گرفتی، بیاور تا تصدیقش را بدهم؛ وگرنه تصدیق بی‌تصدیق.»
پدرم گفت: «تصدیقش مال خودت! تابه‌حال تصدیق نداشته، طوری شده؟!»

اخراج مردان| صفیه پورحسین
پسرِ خان داماد شده بود. قرار بود عروس خان را بیاورند روستا. قانون منع حجاب بود و نمی‌شد روی سرش چادر بیندازند. یکی‌یکی رفتند درِ خانۀ اهالی که: «مردتان‌ را بگویید از روستا برود بیرون!» نصف روز طول کشید. همۀ مرد‌ها را که بیرون کردند، عروسِ خان آمد. عروسی که تمام شد، دوباره یکی را فرستادند دنبال مردهای روستا.

زندانی در طویله| علی‌محمد صابری
چند نفر بودیم. همه‌مان را گرفتند. یکی‌یکی قبایمان را قیچی کردند و بعد شال‌هایمان را برداشتند. آخر هم انداختندمان توی طویلۀ خارج از روستا! هرچه دادوبیداد کردیم، فایده‌ نداشت. هیچ‌کس صدایمان را نمی‌شنید. چند ساعتی آنجا زندانی بودیم. نصفه‌شب در را باز کردند که: «حالا می‌توانید بروید خانه‌تان.» توی مسیرمان به روستا، رودخانه بود. نمی‌شد شب از آن رد شد. خطر داشت. مجبور شدیم از توی کوه‌ها برگردیم روستا.‌

زن قلابی!| ‌اشرف حقیقت ماندکار
اعلامیه زده بودند: «همۀ مغازه‌دارها باید فردا با همسر‌شان مغازه‌ را باز ‌کنند.»
قرار بود رضاشاه با زنش از آن خیابان بازدید کند. هرکسی هم مخالفت می‌کرد، مغازه‌اش را می‌بستند. مادرم گریه می‌کرد. گفت: «من فردا چطور بی‌حجاب با تو بیایم مرد؟»
پدرم گفت: «غصه نخور زن. یکی از همین‌هایی را که حجاب ندارند، جای تو می‌برم!»

من عمویت هستم| محمود ذاکری
خسته شده بود. هم باید از توی بیابان کلی هیزم جمع می‌کرد و هم هیزم‌ها را می‌بست و پشت می‌کرد تا روستا. نزدیک خانه که رسید، یکی با لباس نظامی ایستاده بود جلوی در. فکر کرد آمده چادرش را بگیرد. ترسید. هیزم‌ها را از پشتش انداخت و پا گذاشت به فرار. او هم افتاد دنبالش. هی دستش را بلند می‌کرد و چیزی می‌گفت؛ اما زن چیزی نمی‌فهمید. آخر هم توانست از دستش در برود.
بعداً فهمید عموی ارتشی‌اش بوده! آمده بوده به او سر بزند.

روستای آژان‌ندیده| موسی‌الرضا خشنود
بسته بودندش به درخت گردو. نعل الاغ به پایش زدند! گفتند: «دیگر گذرت به اینجا نیفتد که هرچه دیدی، از چشم خودت دیدی. ما به کسی باج‌بده نیستیم.» آژان سریع زد به چاک. دیگر آن دوروبَر‌ها پیدایش نشد. تنها روستای منطقه هم بود که عَلم روضه‌خوانی‌اش در دورۀ رضاخان هیچ‌وقت پایین نیامد.‌

قاتل دو نفر| مریم پورامینی
وقتش رسیده بود. از درد به خودش می‌پیچید. می‌خواستیم ببریمش دکتر. آژان گفت: «باید چادر و روسری‌اش را بردارد تا بگذارم از اینجا رد بشوید.» خواهرم گفت: «من حجابم را بر نمی‌دارم.» دوباره برگشتیم داخل خانه. سرِ ‌زا، هم خودش مرد و هم بچه‌اش. توی خانه شستیم و کفنش کردیم.

به‌قیمت جان| غلام‌رضا رجبی
مجبور بودم: نه صبح می‌شد رفت و نه شب. باید آن وقت سحر می‌رفتم. خطرش کمتر بود. هر زمان دیگری می‌رفتم، آژان‌ها آنجا بودند. رسیده بودم نزدیک حمام. صدای سروصدا بلند شد. از کنار دیوار دزدکی نگاه کردم. آژان افتاده بود به جان زن. انگار تازه از حمام آمده بود. آژان روسری‌اش را می‌کشید؛ اما زن نشسته بود و دستش را گذاشته بود روی روسری‌اش. آژان هر کاری کرد، نتوانست روسری را در بیاورد. با لگد زد به سر زن. زن افتاد. آژان هم روسری‌اش را برداشت و رفت. رفتم جلو، با ترس‌ولرز زن را صدا زدم. حرکت نمی‌کرد. تکانش دادم؛ اما فایده‌ای نداشت: مرده بود.

خودکشی| منصوره نجات
شوهرش که گفت: «در جشن کشف حجاب خُدّام، باید بی‌حجاب بیایی حرم»، دیگر چیزی نفهمید. رفت توی فکر. دستور بود و نمی‌شد کاری‌اش کرد. توی این سال‌ها، کم نبودند جشن‌های کشف حجابی که گوشه‌وکنار شهر برپا می‌شد؛ اما هیچ‌وقت فکر نمی‌کرد روزی این جشن‌ها به خدام حرم هم برسد، آن‌هم داخل صحن و جلوی روی امام‌رضا؟ع؟! مغزش از کار افتاده بود. فقط به یک چیز فکر می‌کرد: خود‌کشی! وقت خواب، یک مشت تریاک خورد تا صبح بلند نشود؛ اما خدا نگهش داشت.

کلاهِ عمومی| ابراهیم نیک‌پرور
در روستا کسی کارشان نداشت؛ اما توی شهر حتماً باید کلاه‌پهلوی سرشان می‌بود. برای همین، یکی خرید و داخل خانه میخ کرد. هر زمان گذرش به شهر می‌خورد، می‌گذاشت سرش. حالا کلاهش دست‌به‌دست بین هم‌ولایتی‌هایش می‌چرخید! هرکسی توی شهر کار داشت، چند ساعتی کلاه او را قرض می‌گرفت.

سنگ‌دلی| یعقوب حسنی
کلاه‌شاپو قانون شده بود؛ اما کسی گوشش بدهکار نبود. مردم می‌گفتند: «کلاه‌شاپو مال نصرانی‌هاست و تشبّه به کفار حرام است.»
کاری که شاید به عقل جن هم نمی‌رسید، اتفاق افتاد. باورش سخت بود. آژان‌ها که دیده بودند هیچ‌جوری حریف مردم نمی‌شوند، دو سه کلاه را میخ کردند به سر مردم! بقیه هم از ترس جانشان، کلاه‌شاپو سرشان کردند.

کلک| محمد جاویدی نیرومند
نمی‌دانست چه‌کار باید بکند. وسط منگنه مانده بود. از یک طرف به چندرغاز حقوقش نیاز داشت و از طرفی هم دوست نداشت چادر از سر هیچ زنی بردارد. چند باری هم که چادر و چارقدی نیاورده بود نظمیه، توبیخ شده بود. فکری به ذهنش زد: یکی را فرستاد بازار پارچه‌فروش‌ها تا پارچه‌های کهنه را کیلویی بخرد. همان‌ها را داد به عمه‌اش تا چادر و روسری برایش بدوزد. هر زمان که پستش تمام می‌شد، چند تا از همان‌ها را می‌زد زیر بغلش و می‌برد نظمیه!‌

فاجعه کشتار مردم در مسجد گوهرشاد ۱ | مرکز اسناد انقلاب اسلامی
روز شنبه ۱۱ ربیع‌الثانی ۱۳۵۴ برابر با ۲۱ تیر ۱۳۱۴، مسجد دیگر جای سوزن انداختن نیست، شعارهایی ضد سلطنت سر داده می‌شود. مردم مسجد یکپارچه سرود مقاومت سر می‌دهند. دولتیان، وحشت خویش را به مرکز خبر می‌دهند. مرکز تلگرافخانه‌ی مشهد، شاهد رفت و آمد شتاب‌زده‌ی نمایندگان حکومت است. رضاخان دستور می دهد که «مسجدیان» را تار و مار کنند و همه را گرفته مجازات نمایند.

فاجعه کشتار مردم در مسجد گوهرشاد ۳ | مرکز اسناد انقلاب اسلامی
توپ‌های سنگین در خیابان روبه‌روی مسجد گوهرشاد استقرار یافته و در ذهن مردم مشهد هجوم روسیه را در سال ۱۳۳۰ قمری به سرکردگی ژنرال «ردکو» دوباره زنده کرده است. اما این‌بار روس‌ها نیستند که می‌خواهند حمله کنند، بلکه قزاقان رضاخان هستند.

فاجعه کشتار مردم در مسجد گوهرشاد ۵ | مرکز اسناد انقلاب اسلامی
عده‌ای از مأموران مخفی رژیم قبلاً وارد مسجد شده بودند و قرار بود از داخل وارد عمل گشته و راه‌ها را برای ورود نیروهای رضاخان به داخل مسجد هموار سازند و چنین شد. دژخیمان اسلحه به دست پای به درون خانه‌ی خدا گذاردند و همه‌ی «مسجدیان» را از دم تیغ گذراندند و به هیچ‌کس رحم نکردند و به قول خودشان «کاری کردند که روس‌ها نکرده بودند».

کشته ها را درون خندق دفن کردند! ۱ | حسینعلی ذوالفقاری گل‌مکانی
حسینعلی ذوالفقاری گل‌مکانی از جمله پاسبانانی است که خود شاهد جرایانات مسجد گوهرشاد بوده است. وی در خاطرات خود درباره آن روز می گوید: «شب پنجشنبه چند نفر نظامی و پلیس رفتند و چند تیر انداختند که ۲۸ نفر کشته شدند. شب که صبح شد باز لجاره زیادتر شد. تلگراف کردند از شهربانی برای شاه حسین قلی‌زاده بیات سرهنگ‌دو رئیس شهربانی. پهلوی دستور داد که مردم را هر طور که هست بیرون کنند و مسجد را خراب کنند، مسجد می‌سازم از اولی بهتر. به رئیس نظمیه اینجا گفت این‌ها را.»

کشته ها را درون خندق دفن کردند! ۳ | حسینعلی ذوالفقاری گل‌مکانی
ایرج مطبوعی به ما گفت فرار کنید. من به صحن نو آمدم و از صحن نو به دم بست پایین خیابان جلوی گاراژ سعادت رفتم. صدای تیر در مسجد بلند شد و تک تک بود و بعد پر زور شد و ما رفتیم جلوی دارالسیاده. در را از تو شکستند، آن وقت از آن در شکسته من با دو نفر وظیفه آن طرف رفتیم دیدیم خدا بدهد برکت! هزار نفر هزار نفر فرار می‌کنند. تیر هم بی‌شمار در می‌رفت، همه می‌افتادند این طرف و آن طرف. تا ساعت ۵ صبح مردم را پرت‌وپلا کردند. نواب و حسن اردکانی و بحرالعلوم را از منبر صاحب‌الزمان بیرون آوردند و کتف آنها را بستند و بردند.»

وقتی عمال رضاخان، زخمی‌ها را زنده زنده دفن کردند! | حاج غلامعلی نخلعی
حاج غلامعلی نخلعی، کفشدار مسجد گوهرشاد که فردای حادثه در مسجد حاضر شده و از نزدیک شاهد جنایت عمال رضاخان بود می‌گوید: «نصف شب بود که صدای تیر و تفنگ بلند شد. صبح که آمدم دیدم دور تا دور فلکه قشون ایستاده و کسی نمی‌تواند رفت و آمد کند. من آمدم که بروم توی مسجد، سربازها جلوی مرا گرفتند. یک صاحب‌منصبی به آنها گفت می‌خواهد برود کثافت‌کاری‌های شما را پاک کند بگذارید برود.

باز آمدم جلوی مسجد رسیدم، سربازها جلویم را گرفتند. افسری برگشت به سربازها گفت این از مستخدمین مسجد است بگذارید برود کثافت‌کاری‌های شما را پاک کند.

وقتی رفتم به داخل مسجد دیدم که همه‌جا خون ریخته است، این طرف و آن طرف پرِ خون بود. چادر زن‌ها، تکه‌پاره‌ لباس‌ها و کفش و کلاه‌ها بود که در مسجد ریخته شده بود اما کسی نبود. جلوی کفش‌کن پر از خون بود.

مرده‌ها را داشتند می‌بردند. یک در چوبی بود که از بس جنازه ریخته بودند رویش و برده بودند پر از خون بود. کمپرسی آوردند و مرده‌ها را بردند در یک گودالی که کنده بودند ریختند. کسانی که هنوز جان داشتند ولی آنها را هم در کمپرسی ریختند. خلاصه ما هم دیگر به تطهیر و تمیز کردن و شستشو پرداختیم.

بعد از یک دو روز که قدغن بود که کسی به مسجد بیاید و نماز بخواند این آقای متولی بزرگ که میرزا طاهر بود، ما را صدا کرد که فلانی بیا اینجا را امضا کن. گفتم چرا امضا کنم؟ بخوان ببینم. گفت نوشته که در حال بیرون کردن مردم از مسجد، دو، سه نفر خفه شده‌اند! گفتم آقا چرا امضا کنم؟ این همه آدم کشته‌اند و من شاهد بوده‌ام. گفت من می‌گویم امضا کن. گفتم تو بیخود می‌گویی، اگر می‌خواهی آنچه را دیدم بنویس تا امضا کنم. خلاصه امضا نکردم.